W aspekcie teorii regulacyjnej zachowanie traktowane jest jako czynność, za pomocą której organizm reguluje swoje relacje z otoczeniem. Istotą regulacji jest takie kierowanie funkcjami określonego osobnika, aby uzyskać efekt końcowy określany jako „standard regulacji” (Lewicki, 1978). Jeżeli standard regulacji jest określony z góry, to możliwe jest istnienie mechanizmu, w którym funkcja będzie regulowana samoczynnie dążąc do utrzymania stanu homeostazy. W takim przypadku można mówić o funkcjach samoregulujących. Homeostaza jest zdolnością żywego organizmu do zachowania stałości środowiska wewnętrznego, pozwalającą na utrzymanie wszelkich wskaźników fizjologicznych w granicach normy, dzięki czemu organizm może kontynuować sprawowanie funkcji życiowych. Funkcje somoregulujące działają sprawnie do momentu, kiedy bodźce zakłócające nie są zbyt silne, co przejawia się zachwianiem stanu homeostazy, grożącym ostatecznie unicestwieniem. H. Selye (Selye, 1960), analizuje czynności samoregulujące się w ramach zespołów adaptacyjnych GAS i LAS. GAS to ogólny zespół adaptacyjny (general adaptation syndrom), i jest to całokształt zmian niespecyficznych w odpowiedzi na czynniki stawiające przed organizmem zadania przystosowawcze, a LAS to lokalny zespół adaptacyjny (local adaptation syndrom), związany ze zmianami specyficznymi w stosunku do danego stresora, który zaburza homeostazę organizmu (Pecyna, 1998). Analizując zachowania seksualne, bardzo ważne jest uwzględnienie mechanizmów samoregulacji, będących funkcją ośrodkowego układu nerwowego, kierującej czynnościami osobniczymi.
Zachowanie jest ukierunkowane na pewien efekt końcowy – cel. Cel zatem staje się standardem regulacji, który tak kieruje zachowaniem, aby uzyskać zamierzony efekt końcowy. Samoregulacja jest funkcją ośrodkowego układu nerwowego i obejmuje działania podjęte w celu realizacji celu oraz korektę samych celów. Mają na to wpływ zarówno warunki zewnętrzne, jak i wewnętrzne, co związane jest z regulowaniem jednocześnie wielu funkcji, dążeniem do różnych celów, ustalaniem hierarchii ważności i kolejności działań. Każde zachowanie jest wypadkową oddziaływania dwóch rodzajów czynników: sytuacyjnych i osobowościowych. Stopień siły wpływu każdego z nich na konkretne zachowanie jest różny, ale niemożliwe jest pominięcie jednego z tych czynników w analizie zachowań ludzkich. Przykładem takiego rozumienia zachowania są badania H. Malewskiej nad kulturowymi i psychospołecznymi determinantami życia seksualnego, gdzie autorka zachowanie seksualne traktuje jako funkcję biologii i kultury (Malewska, 1967). A. Lewicki (Lewicki, 1978), analizuje zachowanie jako funkcję czterech czynników, gdzie trzy pierwsze mieszczą się w pojęciu sytuacji (zewnętrznej i wewnętrznej), a czwarty oznacza wpływ osobowości. Wzór poniżej prezentuje tego typu rozumienie zależności:
R = f(S, A, W, O),
Gdzie R oznacza zachowanie (reakcję), S zespół bodźców zewnętrznych (stimulus), A jest antecedentem – „podźwiękiem” po poprzednich sytuacjach, W oznacza bodźce wewnętrzne, a O to osobowość.
Zachowanie seksualne, tak jak każde inne zachowanie, można analizować stosując kategorie przedstawione powyżej. Definiując zatem zachowanie seksualne należy przyjąć, że jest to akt regulacji stosunków z otoczeniem, kiedy celem jest uzyskanie satysfakcji seksualnej. Zachowanie będzie miało charakter seksualny wówczas, jeśli ukierunkowane jest (świadomie lub nieświadomie) na uzyskanie satysfakcji seksualnej – jest więc w tym przypadku określane przez rodzaj standardu regulacji (Gapik, 1984).
Należy w związku z przyjętą definicją zachowania seksualnego przybliżyć pojęcie satysfakcji seksualnej. Niektórzy badacze utożsamiali satysfakcję seksualną z przeżyciem orgazmu (na przykład Kinsey, 1953). Takie ujęcie satysfakcji często krytykowano ze względu na to, że udowodniono występowanie różnic w przeżywaniu orgazmu przez poszczególnych ludzi. Na przykład badania W. Mastersa i V. Johnson (Masters, Johnson, 1975) wykazały, że reakcje seksualne kobiet i mężczyzn wyraźnie się różnią przy podnieceniu seksualnym. Inne podejście do tematyki satysfakcji prezentowała H. Malewska (Malewska, 1967). Tu satysfakcja seksualna rozumiana była jako stopień ogólnego zadowolenia z życia płciowego, na który składało się pięć wymiarów:
1) ogólna charakterystyka reakcji najczęściej towarzyszących współżyciu seksualnemu,
2) występowanie lub niewystępowanie silnego napięcia i wyraźnego odprężenia,
3) występowanie takich symptomów napięcia, jak przyspieszenie tętna i oddechu, mimowolna artykulacja lub zakłócenia widzenia i słyszenia,
4) częstość względna stosunków prowadzących do orgazmu,
5) stopień zaangażowania psychicznego.
Zachowanie seksualne jest determinowane czynnikami sytuacyjnymi i osobowościowymi. Do czynników sytuacyjnych zaliczane są:
1) bodźce działające aktualnie,
2) antecedenty – pozostałości po uprzednich doświadczeniach,
3) bodźce wewnętrzne, somatyczne.
Bodźce działające aktualnie, w danym momencie, to na przykład to, co osoba spostrzega, jak widzi, słyszy partnera interakcji seksualnej. Antecedenty są stanem, który pojawił się kilka godzin wcześniej, na przykład stres przeżyty w pracy, co może mieć wyraźny wpływ na przebieg zachowania seksualnego. Bodźce wewnętrzne mogą pojawić się tutaj pod postacią na przykład głodu fizjologicznego, co również wpłynie na zachowanie. Zachowanie seksualne znajduje się także pod wpływem czynników osobowościowych, wśród których na pierwszy plan wysuwa się potrzeba seksualna, typ reaktywności emocjonalnej, umiejętności społeczne. Oczywiście możliwe jest, że także inne cechy osobowościowe oddziałują na zachowanie seksualne, trudne jest jednak ustalenie siły wpływu wszystkich czynników osobowości w konkretnym akcie działania.
Sytuacja (elementy formuły według A. Lewickiego – S, A, W), oraz osobowość (O), wyznaczają zachowanie seksualne, należy jednak pamiętać o tym, że proporcje udziału obu tych czynników są w konkretnych sytuacjach różne. Wśród sytuacji wyznaczających zachowanie seksualne, istotną grupę stanowią sytuacje trudne, w terminologii H. Seylego określane jako stresory (Seyle, 1960). Trudność sytuacji może być rodzaju intelektualnego lub emocjonalnego. Sytuacja trudna intelektualnie jest sytuacją problemową, kiedy jednostka musi znaleźć inne, nowe sposoby rozwiązania zadania. W kontekście zachowań seksualnych może to być dylemat decyzyjny, jaki środek antykoncepcyjny zastosować. A sytuacja trudna emocjonalnie wywoływana jest przez zestaw bodźców powodujących napięcie emocjonalne – stres. Wyróżnić można cztery rodzaje sytuacji trudnych emocjonalnie w kontekście zachowań seksualnych (Gapik, 1984). Są to:
– deprywacja seksualna,
– frustracja seksualna,
– ból,
– zagrożenie seksualne.
Deprywacja seksualna ma miejsce wtedy, gdy istnieje względnie trwała niemożność zaspokojenia potrzeby seksualnej (na przykład izolacja społeczna, choroba uniemożliwiająca nawiązanie relacji, i tym podobne). Frustracja seksualna pojawia się wtedy, kiedy w sposób nagły i nieoczekiwany zostaje zablokowana reakcja seksualna poprzez zaistnienie przeszkody na drodze do uzyskania satysfakcji seksualnej (na przykład najście osoby trzeciej podczas stosunku płciowego partnerów). Ból może być natury fizycznej lub psychicznej. Ból fizyczny to na przykład sytuacja defloracji, a psychiczny w momencie zdrady seksualnej. Zagrożenie seksualne może dotyczyć podstaw funkcjonowania biologicznego (na przykład wiadomość o zarażeniu się choroba weneryczną), lub społecznego, gdzie na pierwszy plan wysuwa się subiektywna interpretacja sytuacji, która grozi utratą pozycji społecznej. Przykładem może być obawa przed ośmieszeniem w sytuacji intymnej ze strony partnera.
Struktura osobowości i jej funkcjonowanie, wyznacza, oprócz cech sytuacji, zachowania seksualne. W ramach czynnika osobowości elementami podstawowymi, wpływającymi na zachowania seksualne, są: potrzeba seksualna, cechy emocjonalne i umiejętności funkcjonowania społecznego (Gapik, 1984). Miejsce potrzeby seksualnej wśród innych potrzeb wyznaczane jest przede wszystkim jej siłą oraz indywidualnie przyjętym systemem norm (Obuchowski, 1966). Im większa jest siła tej potrzeby, oraz im wyżej w hierarchii wartości jest ona umieszczona, tym należy oczekiwać częstszego przejawiania zachowań seksualnych. Istnieje jednak możliwość, że u danej osoby, na skutek współoddziaływania na siebie siły i norm, tworzy się podwójna hierarchia potrzeb. Rzeczywista, która jest wyznaczona przez siłę potrzeby, oraz deklaratywna, stanowiąca odpowiedź na określone normy społeczne. Wtedy rzeczywista ranga potrzeby może być obniżana, lub podwyższana, w zależności od oddziaływań i „sugestii” środowiska społecznego. Podczas obniżania rangi potrzeby seksualnej dochodzi najczęściej do tłumienia przejawów seksualności i stosowania mechanizmów obronnych, które mają za zadanie niwelować intrapsychiczne konflikty osobowościowe, na przykład za pomocą racjonalizacji, co oznacza pozbawianie seksualnych motywów czynności w istocie seksualnych. Ranga potrzeby seksualnej może jednak być podwyższana, mimo, że jej rzeczywista siła jest mała, kiedy osoba zostaje poddana naciskom swojej grupy społecznej, która przywiązuje dużą wagę do seksualności. Sytuacja taka może mieć miejsce w przypadku nacisków grupy młodzieżowej na wcześniejsze podejmowanie kontaktów płciowych, niż to wynika z wewnętrznej siły potrzeby.
Zachowania seksualne w prawidłowych warunkach wyzwalają emocje pozytywne, które towarzysząc podnieceniu seksualnemu, przyczyniają się do rozładowania i zaspokojenia, co równocześnie sprzyja pogłębieniu więzi i poczuciu szczęścia. Emocje wpływają zasadniczo na dynamikę zachowania seksualnego, co szczególnie widoczne jest w przypadku emocji zakłócających przebieg aktywności seksualnej. Do takich emocji zalicza się często lęk, wstręt, czy gniew, które to skutecznie mogą dezorganizować zachowania seksualne, czego najpełniejszym przykładem są nerwicowe zaburzenia funkcjonowania seksualnego (Kępiński, 1988).
Innym elementem osobowościowym wpływającym na zachowania seksualne, jest doświadczenie, czyli zmagazynowane ślady pamięciowe i wytworzone odruchy warunkowe. Doniosłą rolę odgrywają tu wczesnodziecięce doświadczenia emocjonalne i społeczne w ramach rodziny oraz środowiska przedszkolnego (Beisert, 1991), pierwsze doświadczenia seksualne (Izdebski, 1992). Należy zwrócić tu uwagę na zjawisko imprintingu, czyli powstawania schematów reakcji odruchowo-warunkowych, które to może w znaczący sposób budować i modyfikować reakcje seksualne (Godlewski, 1985). Doświadczenie osobnicze, będące sumą tych wszystkich wcześniejszych doświadczeń, wpływa na podejmowanie i realizację określonych aktywności, w tym zachowań seksualnych. Dodatkowo na zachowania seksualne oddziałują inne cechy osobowości, na przykład poziom zaufania społecznego, agresywność, wrażliwość, i tak dalej, co ostatecznie przyczynia się do tworzenia biegu indywidualnej biografii psychoseksualnej.
Zachowania seksualne, determinowane wieloma czynnikami sytuacyjnymi i osobowościowymi, mogą przyjmować najróżniejsze formy ekspresji. Najogólniej mówiąc, zachowania seksualne dzielą się na indywidualne i społeczne. Zachowania indywidualne to różne rodzaje aktywności autoerotycznej, natomiast zachowania seksualne społeczne mogą być jednostronne lub interakcyjne. Jednostronne zachowania mają miejsce wówczas, kiedy jedna osoba realizuje zachowania, a partner tych zachowań nie odwzajemnia, natomiast interakcja, to układ, w którym oboje partnerzy współdziałają w realizacji wspólnego celu, czyli wzmacnianiu reakcji seksualnych, aż do uzyskania obustronnej rozkoszy.
Interakcje seksualne, jak i zachowania seksualne jednostronne, mogą przyjmować różne formy, które w zależności od przyjętych kryteriów, ocenić można jako pozytywne, lub negatywne. Pierwszy przypadek ma miejsce w sytuacji relacji obustronnie akceptowanej i pożądanej. Może jednak być tak, iż mimo obustronnego porozumienia występuje łamanie norm społecznych, na przykład kontakt seksualny z osobą poniżej 15 lat akceptująca ten kontakt, i wtedy zalicza się ten rodzaj interakcji do grupy drugiej.
Zachowania seksualne mają za zadanie spełnienie określonych funkcji. Poza oczywistą funkcją prokreacyjną, która przez ludzi często jest pomijana i blokowana (antykoncepcja), podczas aktywności seksualnej, na pierwszy plan wysuwają się inne, bardziej psychologiczne funkcje seksualne. Służą one budowaniu więzi psychoseksualnej poprzez realizowanie zachowań, które zawierają w sobie różne funkcje cząstkowe. Funkcje te ułatwiają zaspokajanie potrzeb lub ustalają jasne kryteria relacji psychoseksualnej opartej na interakcji partnerów, dzięki czemu mogą być realizowane poprzez seks także inne cele, za pomocą podejmowanych zachowań seksualnych. J. Bancroft (Bancroft, 1999), wymienia i opisuje następujące funkcje zachowań seksualnych:
– przyjemność,
– łączenie się w pary i pielęgnowanie intymności,
– potwierdzanie kobiecości i męskości,
– podtrzymywanie samooceny,
– zdobywanie władzy i dominacji,
– wyrażanie wrogości,
– zmniejszanie lęku lub napięcia,
– podejmowanie ryzyka,
– osiąganie korzyści materialnych.
Przyjemność wydaje się być pierwotną, najbardziej podstawową determinantą, wzmacniającą zachowania seksualne. Połączenie przyjemności zmysłowej i jakościowo odrębnej, nieporównywalnej z żadnym innym doznaniem, rozkoszy seksualnej w formie orgazmu, podtrzymuje motywację do podejmowania zachowań seksualnych. Łączenie się w pary i pielęgnowanie intymności zaspokaja potrzeby psychiczne, w tym głównie potrzebę bezpieczeństwa i afiliacji, a zachowania seksualne są sposobem wyrażania tych potrzeb, co stanowi fundament seksualnej intymności. Można stwierdzić, że potencjalnie istnieją niebezpieczeństwa natury głównie psychologicznej, kiedy jednostka całkowicie odkrywa się przed druga osobą w silnej relacji, jednak aktywność seksualna jest środkiem neutralizującym ewentualne napięcia, i sprzyja wyciąganiu korzyści psychicznych z bycia w parze. Potwierdzanie kobiecości i męskości jest kolejną korzyścią związaną z podejmowaniem zachowań seksualnych. Dokonywanie identyfikacji płciowej i poczucie bycia kobieta lub mężczyzną jest wzmacniane, kiedy zachowujemy się seksualnie w sposób charakterystyczny dla posiadanej płci. To podkreślanie swojej płci poprzez zachowania seksualne nabiera szczególnej wagi w sytuacjach, kiedy tożsamość płciowa zostaje zagrożona (na przykład kobieta, która musi poddać się resekcji narządów rodnych). Kolejna funkcja, czyli podtrzymywanie samooceny, wiąże się z tym, że osoba aktywna seksualnie może otrzymać wzmocnienie, iż jest atrakcyjna dla innych, że określone zachowania seksualne otoczenie waloryzuje pozytywnie, co sprzyja budowaniu wizerunku siebie. Zdobywanie władzy w relacji interpersonalnej służy kontroli tej relacji. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni używają seksu do sprawowania kontroli nad partnerami, i jest to jeden z ważniejszych mechanizmów dynamizujących związek. Za pomocą dostępu do zachowania seksualnego, lub jego formy, można kontrolować zaspokajanie lub frustrowanie potrzeb innej osoby, co może jasno regulować rodzaj relacji między partnerami. Samo przyzwolenie na seks jest elementem zacieśniającym więzi, i z tego powodu, może podlegać kontroli siły relacji psychicznej. Przykładem może być to, że kobiety, które mają uzasadnione powody, by w czasie zbliżenia seksualnego obawiać się nadużycia siły przez mężczyznę, poprzez regulowanie granic dostępności fizycznej, mogą decydować o aktualnym natężeniu zachowań seksualnych. Zachowanie seksualne w ekstremalnych sytuacjach służy wyrażaniu wrogości, szczególnie dotyczy to napastowania seksualnego, czy gwałtu. Oczywiście mogą to być patologiczne formy okazywania dominacji, ale istnieje także możliwość, ze poprzez seks osoba wyraża złość wobec innego człowieka. Przykładem mogą być gwałty międzyrasowe, czy gwałty podczas wojny. Zachodzą tu skomplikowane relacje między podnieceniem, dominacją i agresją, ale z pewnością czasami seks służy niszczeniu, a nie budowaniu. W większości przypadków zachowania seksualne sprzyjają jednak zmniejszeniu lęku i napięcia poprzez przynoszenie odprężenia i zrelaksowania, które pojawia się w fazie refrakcji. U niektórych osób funkcja ta staje się autonomiczna, i wtedy zachowania seksualne są podejmowane głównie dla uzyskania odprężenia, a nie rozkoszy. Czasami autostymulacja służy takim właśnie celom, jako środek przeciwlękowy. Jeszcze inną funkcją realizowaną w trakcie zachowań seksualnych jest podejmowanie ryzyka. Może to być sposób szukania ekscytujących wrażeń, często na granicy bezpieczeństwa fizycznego i psychicznego. Potencjalnych zachowań tego typu jest wiele, od możliwości przyłapania przez postronne osoby, prowokowanie zajścia w ciążę przez uczennicę, współżycie z osobą chorą wenerycznie, czy nosicielem HIV bez prezerwatywy, aż do prowokowania gwałtu, czy ryzyka zgonu podczas zachowań seksualnych bezpośrednio zagrażających życiu (na przykład stymulacja prądem, apotemnofilia, asfiksjofilia, i tak dalej). Wreszcie inną funkcją zachowań seksualnych jest osiąganie korzyści materialnych. Usługi seksualne są spotykane we wszystkich kulturach i społecznościach, a ich rozpowszechnienie i szeroka dostępność wskazują na ważną rolę w życiu społecznym. Istnieją liczne dyskusje o istotę roli prostytucji, jednak wydaje się oczywisty fakt, że zjawisko to jest stałym elementem funkcjonowania społeczeństwa (Lernell, 1984; Davenport-Hines, 1990).
Zachowanie seksualne, w zdecydowanie przeważającej liczbie przypadków, jest rodzajem zachowania społecznego, angażującego najczęściej dwie osoby, ale mogącego oddziaływać na większą liczbę osób, stąd podlega ocenom i prawom życia w zbiorowości. Na tym poziomie analizy zachowania seksualne podlegają wartościowaniu społecznemu, i są oceniane na podstawie bezpośrednich skutków oraz określonych zasad (Trawińska, 1984, 1985). Skutki dotyczą satysfakcji, przeżyć, doświadczeń, prokreacji, i na nie nakładana jest regulacja normatywna motywacji (celów) i samych działań. Ta regulacja za pomocą norm, służy utrzymaniu porządku społecznego, łagodzeniu konfliktów zaistniałych i przeciwdziałaniu powstawania nowych konfliktów (Ossowska, 1963, 1970).

Dariusz Skowroński © wszelkie prawa zastrzeżone
Zgodnie z prawami własności intelektualnej autor udziela zgody na cytowanie pod warunkiem pełnej adnotacji o źródle.