Konkretyzacja, mentalizacja i socjalizacja potrzeby seksualnej w procesie rozwoju psychoseksualnego.

W procesie rozwoju psychoseksualnego na przestrzeni kilkunastu lat następują liczne przemiany, odbywające się poprzez uruchamianie wielu form aktywności, które ulegają szybkiemu doskonaleniu i często korektom, a następnie stają się względnie trwałą formą funkcjonowania przez cały okres dojrzałości. Osobnicze funkcjonowanie seksualne kształtuje się na bazie procesu nabywania pierwszych doświadczeń seksualnych, które uważa się za podstawowe dla budowania przyszłego rodzaju aktywności seksualnej. Jednym z elementów oddziałujących na tworzenie swego rodzaju matrycy doświadczeń seksualnych jest wiedza, która może ułatwiać (jeżeli jest podana w odpowiedniej formie i rzetelnie), lub utrudniać i hamować rozwój osoby (jeżeli jest zafałszowana i podana w sposób traumatyzujący i wywołujący emocje negatywne). Negatywne znaczenie ma też kształtowanie w dziecku wstrętu i obrzydzenia do narządów płciowych i współżycia seksualnego. Jest jednak sprawą całkowicie indywidualną siła tego typu oddziaływań i wpływ na dalsze życie jednostki. Sama aktywność osoby, jej cechy i kontekst społeczny, mogą nasilać negatywne obciążenie, lub też działać łagodząco, wręcz autoterapeutycznie.

Nowe formy aktywności, jakie są związane z podejmowaniem zachowań seksualnych, decydują na przestrzeni kilku – kilkunastu lat, o wykształceniu się indywidualnego sposobu funkcjonowania seksualnego, który ma tendencję do bycia względnie trwałym i charakterystycznym dla jednostki. Chociaż podejmowanie zachowań seksualnych od samego początku podlega wpływom norm społecznych, które decydują o dopuszczalności pewnych tylko form ekspresji seksualnej, to jednak proces interioryzacji zasad współżycia w społeczeństwie trwa dłuższy czas i czasem może zostać odzwierciedlony w sposób niepełny, co w pewnych okolicznościach staje się zarzewiem zachowań dysfynkcjonalnych. W tym szeregu tworzących się zrębów funkcjonowania seksualnego ważną rolę odgrywa uruchomienie trzech typów procesów: konkretyzacji, mentalizacji i socjalizacji potrzeby seksualnej (Obuchowski, 1966). Konkretyzacja, mentalizacja i socjalizacja potrzeby seksualnej przebiega zgodnie z teorią uczenia się, i zjawiska te są elementami kształtującymi w zdecydowanym stopniu indywidualne sposoby zaspokajania potrzeby seksualnej w dalszym, dojrzałym już życiu.

Konkretyzacja sposobów zaspokajania potrzeby seksualnej związana jest z tym, że w trakcie nabywania doświadczeń zachowania nieefektywne są ograniczane i redukowane na korzyść tych zachowań, które pozwalają uzyskiwać wyższy poziom satysfakcji seksualnej. W ten sposób zachowania bardziej efektywne ulegają wzmocnieniu za pomocą ich powtarzania, co decyduje o pojawieniu się indywidualnych sposobów zaspokajania seksualnego. Konkretyzacja zachodzi u wszystkich ludzi, jednak proces ten każdorazowo przebiega w odmiennych warunkach wewnętrznych (cechy psychiczne), i zewnętrznych (sytuacja, środowisko). Dlatego efektem procesu konkretyzacji potrzeby jest ogromna różnorodność sposobów ekspresji seksualnej, których celem jest uzyskanie satysfakcji seksualnej. W trakcie konkretyzacji osoba uczy się oceniania skuteczności własnych zachowań oraz podejmowania decyzji o podejmowaniu takich, a redukowaniu innych zachowań seksualnych. Uczenie tego typu najczęściej zachodzi przy współudziale procesów świadomych i nieświadomych, przy czym w kształtowaniu zachowań seksualnych ogromną rolę pełnią te drugie. Selekcja zachowań opiera się przede wszystkim na kryterium „lepsze – gorsze”, co w tych okolicznościach przyjmuje postać „przyjemniejsze – mniej przyjemne”. Typowym tutaj przykładem może być charakterystyczne dla rozwoju psychoseksualnego zjawisko przechodzenia od zachowań autoseksualnych do interakcyjnych (heteroseksualnych, homoseksualnych), kiedy w miarę nabywania doświadczeń kontakt z drugą osobą umożliwia silniejsze i pełniejsze przeżycia erotyczne ze względu na bogatszy i szerszy wachlarz bodźców, które wnosi inny człowiek – partner interakcji seksualnej. Tak dzieje się w przypadku prawidłowo zachodzącej konkretyzacji. Możliwe jednak są różne sytuacje zaburzające proces konkretyzacji, kiedy osoba najsilniejsze podniecenie i rozkosz zaczyna przeżywać w kontakcie z obiektem i bodźcami nietypowymi, albo wręcz niebezpiecznymi (na przykład przemoc fizyczna). Zgodnie z prawami uczenia się, jeżeli zachowanie z użyciem przemocy będzie niosło ze sobą silniejszy potencjał pobudzający i rozładowujący seksualnie, niż typowa sytuacja kontaktu płciowego, to ten pierwszy typ zachowań zostanie wzmocniony, a drugi ulegnie wygaśnięciu. Konkretyzacja jest mechanizmem działającym „ślepo”, co oznacza, że selekcja bodźców pod względem siły gratyfikacji w dużym stopniu jest nieprzewidywalna i nieplanowana. Stąd w niekorzystnych warunkach może stanowić o utrwaleniu się nieprawidłowego, zaburzonego, a nawet patologicznego stylu uzyskiwania satysfakcji seksualnej. Można więc wnioskować, że rozwój wielu dewiacyjnych form zachowań seksualnych u niektórych osób będzie zachodzić poprzez wadliwie przebiegającą konkretyzację potrzeby seksualnej. Należy oczekiwać, że proces konkretyzacji jest kluczowym w rozwijaniu się indywidualnych preferencji seksualnych, ponieważ istotą preferencji jest wykształcona w toku nabywania doświadczeń, indywidualna wrażliwość na określony, najbardziej pożądany, a więc najsilniej gratyfikujący rodzaj bodźca. Proces konkretyzacji jest zatem kształtowaniem szczegółowych, indywidualnych upodobań związanych ze sposobem uzyskiwania satysfakcji. Dzięki analizie zjawiska konkretyzacji staje się jasne, dlaczego każdy człowiek poszukuje nieco innych układów bodźców, w kontakcie z którymi najchętniej zaspokajałby swoją potrzebę seksualną. Ilość bodźców potencjalnie zdolnych do wywołania podniecenia i mogących stymulować rozkosz seksualną, jest praktycznie nieograniczona, a kazuistyka przypadków niejednokrotnie zadziwia bogactwem pomysłów ludzkich na najbardziej poszukiwany bodziec erotyczny (Imieliński, 1990; Lew-Starowicz, 1997, 2000b).

Proces mentalizacji polega na uświadamianiu sobie istnienia potrzeby seksualnej i sposobów jej zaspokajania. Jest to proces odbywający się na podbudowie konkretyzacji potrzeby, kiedy osoba doświadczająca pobudzenia seksualnego zaczyna analizować źródło tego typu odczuć. Najsłabiej mentalizacja zachodzi u młodych osób, kiedy pojawiają się nowe rodzaje reakcji fizjologicznych i psychicznych, co na początku może być mylnie interpretowane lub pomijane mentalnie. Przy prawidłowym rozwoju osobowości mentalizacja potrzeby seksualnej stopniowo wzrasta i po uzyskaniu dojrzałości najczęściej stabilizuje się. Mentalizacja w swej istocie polega na tym, że osoba dostrzega u siebie istnienie potrzeby seksualnej, jej aktualne oddziaływanie na funkcjonowanie i potrafi ocenić siebie, co do podejmowanych zachowań na podstawie motywów seksualnych jako rzeczywistego podłoża swojego obecnego stanu psychicznego. Nie zawsze jednak łatwo jest zdiagnozować siebie pod kątem, czy obecnie, to co przeżywam i robię, jest motywowane potrzebą seksualną. Czy uśmiech do osoby płci przeciwnej w restauracji jest w istocie formą miłego pobudzenia związanego z obserwacją atrakcyjnych cech fizycznych, czy też wynika ze zwykłej uprzejmości, która obowiązuje w miejscach kontaktów społecznych? Można sugerować, że nawet jednostki o wysokim poziomie samoświadomości nie zawsze zauważają motywy seksualne codziennych zachowań. Tak samo jak konkretyzacja, proces mentalizacji często wykracza poza świadomość, jednak ważne wydaje się to, czy osoba jest jednak zdolna do autorefleksji na temat swojego funkcjonowania motywowanego potrzebą seksualną. Mentalizacja potrzeby seksualnej jest też elementem deklaratywnego poziomu wiedzy na swój temat. Osoba jest zdolna opisać, co ją motywuje seksualnie i co podnieca. Zatem mentalizacja potrzeby wpływa na wizerunek samego siebie, i jest składową autocharakterystyki. Proces mentalizacji może zachodzić prawidłowo, jeżeli jednostka stopniowo ma coraz lepszy i pełniejszy dostęp do odczuwania swojej potrzeby seksualnej, i potrafi w miarę na bieżąco kontaktować się z własnymi pobudkami seksualnymi. Istnieje tez wariant nieprawidłowego przebiegu mentalizacji, kiedy zostaje ona zahamowana przez negatywne emocje i postawy restrykcyjne wobec seksu. Lęk, wstyd, ból, poczucie winy skutecznie mogą blokować dostęp do własnych stanów psychicznych. Dodatkowo na szczególną uwagę zasługują psychologiczne mechanizmy obronne osobowości, które izolują nieakceptowane przeżycia od pełnej świadomości. Na przykład wyparcie jest jednym z klasycznych mechanizmów, które ma za zadanie ochronę osoby przed napięciem psychicznym, które byłoby konsekwencją konfliktu wewnętrznego w sytuacji sprzecznych doznań emocjonalnych. Ograniczenia mentalizacji potrzeby seksualnej mogą pojawiać się wszędzie tam, kiedy z określonych powodów uświadomienie sobie istnienia motywu seksualnego groziłoby pogorszeniem funkcjonowania w kontaktach międzyludzkich. Dotyczy to niektórych profesji, czy sytuacji społecznych, które przez swoją rolę i przebieg muszą ograniczać ryzyko pojawienia się relacji psychoseksualnej.

Proces socjalizacji potrzeby seksualnej dotyczy podporządkowania sposobów jej zaspokajania określonym wymaganiom i hierarchii wartości, uznawanych przez społeczeństwo. Jest oczywiste, że każda większa zbiorowość tworzy własny system nakazów i zakazów seksualnych, których przestrzeganie jest jednym z podstawowych warunków akceptacji obecności jednostki w danej grupie. Należy tu liczyć się z dużym poziomem arbitralności reguł, które jednak najczęściej są uzasadniane kategoriami natury scientystycznej, medycznej, lub etycznej i ideologicznej. Jest charakterystyczne dla funkcjonowania seksualnego, że z reguły łatwiej jest wymienić zakazy w sferze seksualnej, niż pozytywne przyzwolenia. Oznacza to, że społeczeństwo kultury zachodniej, które podlega tu analizie, obwarowało seksualność dużą liczbą najróżniejszych reguł. Oczekiwania wobec młodego człowieka idą w kierunku takim, że podporządkuje on potrzebę seksualną w trakcie procesu konkretyzacji i mentalizacji, także wymaganiom socjalizacyjnym, co oznacza poznanie i interioryzację norm określających ramy zachowania seksualnego. Należy jednak w tym miejscu zauważyć, że w istocie socjalizacja potrzeby seksualnej w dużym stopniu odbywa się w pierwszym okresie życia (wczesne dzieciństwo), poprzedzającym się pojawienie potrzeby seksualnej. Okres pierwszych lat życia między innymi przeznaczony jest na zaznajomienie jednostki z wymaganiami życia w zbiorowości ludzkiej, i oprócz ogromnej liczby reguł, które w tym czasie dziecko musi przyswoić, a które dotyczą wszelkich aspektów życia społecznego, młody człowiek również zostaje ukierunkowany pod względem norm seksualnych. Jest to zjawisko wczesnodziecięcego treningu społecznego (Trawińska, 1984; Beisert, 1991; 2000; Brzezińska, 2000a, 2000b). Istotą tego treningu są dwie składowe: nabywanie wiedzy o regułach funkcjonowania seksualnego, oraz nabywanie umiejętności zaspokajania potrzeby seksualnej zgodnie z wymogami społecznymi. Pierwszy element łączy się z poznaniem norm i ewentualną ich interioryzacją (wariant preferowany wychowawczo). Często jednak interioryzacja, czyli przyjęcie norm za własne, w pełni aprobowane reguły postępowania, co odbywa się poprzez przekształcenie czynności pierwotnie zewnętrznych w wewnętrzne procesy podmiotu, a według L. Wygotskiego „przeniesienie zachowania się do wewnątrz” (Przetacznikowa, 1977), jest częściowa i fragmentaryczna w obszarze seksu. Wybiórczość interioryzacji norm seksualnych może wskazywać na nieprawidłową socjalizację lub nonkonformizm, związany z przeciwstawianiem się regułom uznanym za niedostatecznie uzasadnione. Ważne dlatego jest zdiagnozowanie indywidualnych przyczyn w sytuacji, kiedy jednostka nie dostosowuje się swoim zachowaniem do reguł życia seksualnego. Może to oznaczać zaburzenia socjalizacji lub wręcz przeciwnie, samodzielną i refleksyjną postawę wobec określonych norm seksualnych.

Konkretyzacja, mentalizacja i socjalizacja są współistniejącymi procesami kształtowania indywidualnej charakterystyki ludzkiego funkcjonowania seksualnego, obejmującego wiedzę i umiejętności seksualne, oraz preferencje i zachowania seksualne. Procesy te zachodzą zarówno na poziomie nieświadomym, jak i z udziałem świadomości i drugiego układu sygnałów w procesie komunikacji intrapersonalnej i interpersonalnej. Rozwój psychoseksualny polega właśnie na synchronicznym przebiegu i aktywizacji konkretyzacji, mentalizacji i socjalizacji potrzeby seksualnej, co owocuje w życiu jednostki indywidualną i niepowtarzalną linią biografii seksualnej w aspekcie zachowań i preferencji seksualnych.

Dariusz Skowroński © wszelkie prawa zastrzeżone
Zgodnie z prawami własności intelektualnej autor udziela zgody na cytowanie pod warunkiem pełnej adnotacji o źródle.