Motywacja seksualna.
Termin „motywacja” stosowany jest w psychologii do opisu wszelkich mechanizmów odpowiedzialnych za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie zachowania. Motywacja dotyczy zarówno zachowań prostych, jak i zachowań złożonych, mechanizmów wewnętrznych i zewnętrznych, afektywnych i poznawczych (Łukaszewski, 2000). Takie szerokie ujmowanie mechanizmów motywacyjnych z jednej strony nasuwa pewne problemy terminologiczne i trudności z integracją różnych koncepcji, z drugiej jednak pozwala na wszechstronną analizę zjawisk z zakresu seksuologii, gdyż zachowania seksualne są jednym z obszarów zainteresowań psychologii motywacji i podlegają prawom działań motywowanych. Liczba i różnorodność teorii motywacji jest ogromna (Madsen, 1980; Łukaszewski, Doliński, 2000).
Ewolucyjne koncepcje motywacji – etologia i socjobiologia.
Podejście ewolucyjne zawiera dwa bliskie sobie nurty: nurt etologiczny i socjobiologiczny, wywodzące się od K. Darwina (Łukaszewski, 2000), i łączone jest z między innymi takimi badaczami jak K. Lorenz (Lorenz, 1975), N. Timbergen (Timbergen, 1976), i I. Eibl-Eibesfeldt (Eibl-Eibesfeldt, 1987). W ujęciu etologicznym motywacja jest rozumiana jako gotowość do wykonania pewnego utrwalonego wzorca zachowania na przykład seksualnego. W teorii tej podstawowymi pojęciami są: instynkt, utrwalony wzorzec zachowania i wrodzony mechanizm wyzwalający zachowanie. Instynkt to biologicznie ukształtowany stereotypowy wzorzec zachowania oraz znajdujący się w zapleczu zachowania mechanizm energetyczny. Wrodzony mechanizm wyzwalający to niewymagający uczenia się bodziec lub zespół bodźców, stanowiących konieczny i wystarczający warunek wystąpienia zachowania instynktownego. Istnieją różne klasy instynktów, na przykład rodzicielski, rozrodczy, migracji i tym podobne. Instynkty mają strukturę hierarchiczną, na przykład instynkt rozrodczy obejmuje instynkty niższego rzędu: budowanie gniazda, zaloty, opiekę nad młodymi. Aktywność sterowana instynktem zawiera trzy odrębne etapy:
1. etap narastania instynktu,
2. etap apetytywny, związany z niespecyficznym i specyficznym pobudzeniem organizmu,
3. etap konsumacyjny, czyli zachowania spełniające, kończący się rozładowaniem instynktu.
Sam instynkt nie wystarcza do uruchomienia zachowania ukierunkowanego. Decydujące znaczenie mają wrodzone mechanizmy wyzwalające i bodźce wyzwalające. Bodźcami wyzwalającymi mogą być kształt, barwa, zapach, kierunek ruchu, i tak dalej. Połączenie bodźców wyzwalających z instynktem wywołuje zachowania konsumacyjne i w efekcie rozładowujące pobudzenie organizmu. Jeśli działający instynkt jest bardzo silny, a brak jest bodźców wyzwalających, dochodzić może do aktywności jałowej, ukierunkowanej na rozładowanie instynktu, jednak bez etapu konsumacyjnego, na przykład ruchy kopulacyjne bez partnera, wzorce agresywnej mimiki czy gestykulacji, i tym podobne. K. Lorenz (1975) jest autorem zasady podwójnej kwantyfikacji, która głosi, że uruchomienie zachowania jest interakcyjnym efektem działania dwóch czynników: siły działającego popędu i siły bodźca wyzwalającego. Przy bardzo silnym popędzie do uruchomienia zachowania wystarczy słaby bodziec wyzwalający, przy bardzo słabym popędzie niezbędny jest silny bodziec wyzwalający.
Koncepcje etologiczne, mimo przydatności w analizowaniu zjawisk z obszaru seksualności, nie tłumaczą wielu faktów, chociażby zaprzestania pewnych zachowań mimo braku fazy konsumacyjnej, ponawiania zachowań czy kompulsywnego powtarzania pewnych aktów działania. Aczkolwiek zasada podwójnej kwantyfikacji może sprawdzać się w wielu formach zachowań seksualnych ludzi, na przykład wpływ frustracji seksualnej na procesy percepcyjne młodych mężczyzn.
Socjobiologia, podobnie jak etologia, przyjmuje założenia o wrodzonym charakterze zachowań, jednak główny nacisk w tłumaczeniu wszelkich zachowań tłumaczy tendencją do rozpowszechniania własnych genów. W tym ujęciu geneza zachowań jest jasna i jednoznaczna, związana z „rozsiewaniem” genów, i stąd socjobiologiczne ujęcie motywacji koncentruje się na strategiach uzyskania celu, stąd zainteresowanie na przykład doborem partnera, zachowaniami agresywnymi, terytorialnymi, altruistycznymi, czy dominacyjnymi samców. W socjobiologicznej teorii motywacji dwa czynniki są ważne: okazja do rozpowszechnienia własnych genów oraz dobór partnera, maksymalizującego szansę na uzyskanie tego pierwszego. Mimo pewnej atrakcyjności tej teorii w wyjaśnianiu zjawisk zachowań seksualnych, problemem pozostaje wytłumaczenie, dlaczego organizm wybiera jedno z wielu możliwych zachowań, które mogą zakończyć się sukcesem reprodukcyjnym. Istnieje przecież wielka liczba ekwiwalentnych sposobów zabiegania o rozpowszechnienie genów, ale nie wiadomo, co sprawia, że organizm wybiera ten, a nie inny sposób zachowania. Teoria socjobiologiczna próbuje tłumaczyć szeroki wachlarz zachowań odwołując się do bardzo prostych mechanizmów, co nasuwa wątpliwości, czy zachowania, które mogą być wyjaśniane na poziomie mniej lub bardziej prostych organizmów zwierzęcych, da się przełożyć na złożone zachowania ludzkie.
Podsumowując ujęcie ewolucyjne, motywacja jest realizacją utrwalonego wzorca zachowania uruchamianego przez bodziec wyzwalający (ujęcie etologiczne), lub niespecyficzną tendencją do rozpowszechniania własnych genów (ujęcie soscjobiologiczne). W obu ujęciach zatem zachowania są zdeterminowane biologicznie.