Poznawcze koncepcje motywacji.

Koncepcje te wywodzą się z badań wykazujących, iż brak stymulacji informacyjnej jest stanem negatywnym dla organizmów wyższych. Były to badania nad deprywacją sensoryczną, kiedy organizm był w dużym stopniu, lub całkowicie pozbawiany dopływu bodźców. Konsekwencje deprywacji sensorycznej polegały na zaburzeniach percepcji, zaburzeniach procesów myślowych, zaburzeniach pamięci, przeżywaniu halucynacji, snów na jawie i przeżywaniu negatywnego napięcia oraz lęków. W takiej sytuacji dostarczenie informacji było stanem pozytywnym, działającym jak wzmocnienie, i powodowało ponowną integrację procesów mózgowych. Informacja stawała się tu nagrodą. Z tymi wnioskami łączą się badania D. Berlyne’a, który odkrył, że zachowania eksploracyjne uruchamiane są przez takie cechy informacji jak nowość, zmiana, niezgodność, złożoność, wieloznaczność czy niewyraźność (Łukaszewski, 2000). W organizmie pojawia się wtedy niepewność i konflikt, które osoba ma tendencję do zniwelowania. Konflikt poznawczy jest czynnikiem negatywnym, zakłócającym prawidłowe funkcjonowanie jednostki. Konflikt wzbudza motywację do jego redukcji. Początkiem wszelkich działań motywowanych jest konflikt poznawczy, który ukierunkowuje na myślenie związane z rozwiązywaniem problemów poznawczych.

Zagadnienie konfliktu poznawczego zostało rozwinięte przez teorię dysonansu poznawczego, autorstwa L. Festingera, która wniosła dużo ciekawych wyjaśnień dotyczących motywacji (Festinger, 1957). Założenia teorii tej są następujące: po pierwsze ludzie gromadzą dane poznawcze, które stanowią fragment całej wiedzy; po drugie, dane te mogą być przedmiotem porównywania ze sobą; po trzecie, wynikiem porównywania danych poznawczych może być ustalenie jednej z trzech relacji między nimi: konsonansu, dysonansu lub braku związku. Brak związku między danymi poznawczymi jest motywacyjnie obojętny. Konsonans natomiast pojawia się wtedy, kiedy analizując jednocześnie dwa elementy poznawcze, z treści jednego z nich wynika treść drugiego. Konsonans jest stanem pozytywnym, co motywuje osobę do podtrzymania go lub przywracania, jeśli został zaburzony. Dysonans pojawia się wtedy, kiedy analizując jednocześnie dwa elementy poznawcze, z treści jednego z nich wynika przeciwstawienie lub zaprzeczenie drugiego. L. Festinger mówi także o wielkości dysonansu i konsonansu i całkowitej wielkości dysonansu. Wielkość dysonansu/konsonansu zakłada, że dysonans lub konsonans jest tym większy, im ważniejsze są dane poznawcze pozostające w związku ze sobą, a całkowita wielkość dysonansu doświadczanego przez jednostkę jest tym większa, im korzystniejsza jest proporcja ważonych relacji dysonansowanych do wszystkich relacji znaczących. Dysonans występuje tylko wtedy, gdy zachodzi relacja wykluczania między elementami poznawczymi, a nie zachodzi, kiedy elementy, choć niezgodne, nie są ze sobą sprzeczne. Wielkość dysonansu poznawczego nie zależy od wielkości rozbieżności, ale od ważności danych poznawczych. Dysonans jest stanem przykrym, podobnym w swoim działaniu do popędu i uruchamiającym działania zmierzające do usunięcia sprzeczności.

Podsumowując koncepcje poznawcze, motywacja jest wiązana z procesami przetwarzania informacji, z dostatkiem lub deficytem informacji, ze zgodnością lub konfliktem informacyjnym, z równowagą lub dysonansem poznawczym. Napięcia w systemie poznawczym, które są subiektywnie doświadczane jako przykrość, skłaniają do działań, których bezpośrednią lub pośrednią konsekwencja jest usunięcie braku równowagi, niezgodności czy konfliktu.