Motywacja seksualna.

Każde zachowanie człowieka, jeżeli nie ma charakteru impulsywnego, mimowolnego działania, posiada określony kierunek. Kierunek może być traktowany dwojako: przez wskazanie celu, do którego zmierza czynność, bądź wskazanie na stan podmiotu, ze względu na który cel został wybrany. Zachowanie służy więc realizacji jakiegoś zadania, u podstaw którego leży sformułowanie celu i programu działania. Sformułowanie celu i programu określić można jako motyw działania (Obuchowski, 1983). Cel istniejący w motywie jest punktem orientacyjnym, stosownie do którego człowiek przyjmuje bardziej lub mniej ogólny program osiągnięcia tego celu, i dopóki cel działania pozostaje w świadomości człowieka, tak długo istnieje możliwość elastycznej realizacji struktury czynności. Proces motywacyjny będzie zatem rozumiany jako proces regulacji, który steruje czynnościami jednostki tak, aby doprowadziły one do określonego efektu (Reykowski, 1970, 1992), przy czym cel jest wytworzonym w umyśle projektem stanu końcowego – efektu. Osiągane efekty charakteryzują się pod względem jakościowym (co zostało osiągnięte), i ilościowym – co oznacza cechy efektu (jego rozmiary: dużo – mało, poziom trudności: łatwy – trudny, rzadkość: typowy – wyjątkowy). Czynności motywowane, w odróżnieniu od czynności nawykowych i zewnętrznie sterowanych, mają charakter intencjonalny, czyli sterowane są przez chęć (intencję) osiągnięcia określonego efektu, uprzednio przedstawionego w umyśle jako celu. Cel posiada walencję (dodatnią lub ujemną), przez co staje się atrakcyjny lub awersyjny. Wartość celu (atrakcyjność – awersyjność) wywoływana jest przez stany afektywne (na przykład przyjemność, strach), a następnie łączona z procesami poznawczymi, mającymi określić stopień możliwości osiągnięcia efektu. Dopiero wtedy, gdy pojawi się przeświadczenie o możliwości zrealizowania celu (na przykład osiągnięcie przyjemności, uniknięcie przykrości), powstaje dążenie – tendencja do działania (Atkinson, Birch, 1970). Tak więc dążenie, czyli tendencja do podejmowania czynności ukierunkowanych na określony cel, jest funkcją wartości celu i rozpoznania możliwości jego osiągnięcia (Tomaszewski, 1985).

Analizując procesy motywacyjne należy zapytać, dlaczego w ogóle dochodzi do formułowania celu i programu działania – motywu? Otóż motywy powstają pod wpływem zadziałania potrzeb. W psychologii istnieje ogromna mnogość koncepcji potrzeb ludzkich i niemożliwością jest ich przedstawienie w tym miejscu, dlatego dalsze rozważania na ten temat oparte będą o teorię dążeń w ujęciu K. Obuchowskiego (Obuchowski, 1983). Autor ten przez pojęcie potrzeby rozumie te właściwości, które powodują, że bez zaistnienia określonych warunków człowiek nie może prawidłowo funkcjonować. Wyróżnia także następujące potrzeby:

I. Potrzeby samozachowania:

a. potrzeby fizjologiczne,

b. potrzeby orientacyjne,

c. potrzeba poznawcza,

d. potrzeba kontaktu emocjonalnego,

e. potrzeba sensu życia,

II. Potrzeby rozmnażania (zachowania gatunku).

Pierwsze kryterium podstawowe wypływa z definicji potrzeby, mianowicie dzielą się one na takie, których zaspokojenie służy zachowaniu osobnika, i te, które służą zachowaniu gatunku. Dalszy podział obejmuje kryterium, czy zaspokojenie danej potrzeby zapewnia utrzymanie równowagi wewnętrznej lub równowagi zewnętrznej? Te potrzeby, które związane są z utrzymaniem równowagi wewnętrznej określone zostały mianem potrzeb fizjologicznych, a te związane z utrzymaniem równowagi zewnętrznej – mianem potrzeb orientacyjnych. Do potrzeb fizjologicznych można zaliczyć: potrzebę pokarmową, oddechową, ciepłoty ciała i snu. Określenie „fizjologiczne” ma tu zaakcentować, że przedmiotem tych potrzeb są czynności własne osobnika i przedmioty zewnętrzne mające wpływ na przebieg procesów fizjologicznych, jak na przykład pokarm i sen. Równocześnie nawiązano tu do przyjętego w medycynie zwyczaju stosowania pojęcia „fizjologiczne” w odniesieniu do stanu wolnego od choroby, czyli chodzi tu o potrzeby normalnego, zdrowego ustroju ludzkiego. Przedmiotem potrzeb orientacyjnych są czynności własne i sytuacje zewnętrzne związane z orientacją w otoczeniu, co oznacza reagowanie na przedmioty i zjawiska w otoczeniu zgodnie z wartością, jaką one dla człowieka przedstawiają. Po pierwsze, osobnik musi się orientować w aktualnie istniejącej rzeczywistości przy użyciu intelektu. Jest to potrzeba poznawcza. Po drugie, człowiek funkcjonuje głównie w środowisku społecznym, gdzie orientacja odbywa się poprzez kontakt emocjonalny, stąd można tu mówić o potrzebie kontaktu emocjonalnego. Po trzecie, przedmiotem orientacji jest sam człowiek, jako podmiot poznania, i wtedy należy mówić o potrzebie poznania samego siebie i celu własnego istnienia. Jest to potrzeba sensu życia.

Potrzeba zachowania gatunku została wyodrębniona w wyżej przedstawionym podziale z pewnych względów, i obecnie skupię się na jej charakterystyce, co ma znaczenie dla tematu przygotowywanej rozprawy. Definiując potrzebę zachowania gatunku należy stwierdzić, że jest to taka właściwość osobnika, która powoduje, że bez znalezienia odpowiedniego partnera przeciwnej płci i wykonania odpowiednich czynności nie jest on zdolny do udziału w procesie utrzymania gatunku (Obuchowski, 1983). Można też  potrzebę seksualną zdefiniować jako właściwość organizmu polegającą na okresowym powstawaniu specyficznego napięcia psychofizycznego, możliwego do zredukowania poprzez podjęcie czynności dających satysfakcję seksualną. Jeżeli celem potrzeby seksualnej jest uzyskanie satysfakcji seksualnej, powiązanej z przeżyciem silnej przyjemności, to można powiedzieć, iż jest to pewnego rodzaju mechanizm ewolucyjny, zapewniający podjęcie czynności rozrodczych poprzez motywowanie do uzyskania rozkoszy (Obuchowski, 1984). Przeżywana przyjemność towarzysząca aktowi płciowemu jest formą atawizmu, podniety, której antycypacja prowadzi do zbliżenia potencjalnych partnerów płciowych. Połączenie emocji pozytywnych ze stosunkiem dopochwowym wyjaśnić można tym, że przyjemność jest mechanizmem kompensującym deficyt informacji dotyczących sposobu realizacji czynności seksualnych optymalizujących szansę prokreacji. Jest spojrzenie ewolucyjne, które podkreśla, że cechy osobnika, będące źródłem informacji dla drugiego przedstawiciela gatunku, wyzwalają reakcje konsumacyjne, realizujące zadanie przedłużenia życia gatunku. Każdy osobnik posiada jednak cechy specyficzne, które w przypadku określonych niezgodności z wzorcem kodu bodźców mogłyby zahamować przebieg czynności kopulacyjnych, przerywając szansę na prokreację. W związku z tym pojawienie się silnej emocji pozytywnej tylko w przypadku prawidłowego ciągu reakcji seksualnych, jest pewnego rodzaju informacją, czy dana czynność jest podjęta zgodnie z zadaniem biologicznym, co jednocześnie motywuje do dalszego kontynuowania zachowania aż do rozładowania seksualnego. Rozładowanie seksualne wiąże się z aktywacją wrodzonego popędowego ośrodka seksualnego, zakodowanego w strukturach neurofizjologicznych, którego wzbudzenie generuje nastawienie na recepcję bodźców rozpoznawanych jako seksualne, uczynienie śladów pamięciowych związanych z realizacją czynności seksualnych oraz uruchomiona zostaje aktywność poszukiwania obiektów spełniających warunek bycia seksualnymi. Zostaje zatem uformowany specyficzny, biologicznie zdeterminowany mechanizm eliminacji motywów, doprowadzający do uformowania się motywacji seksualnej. W modelu etologicznym (Godlewski, 1985a), potrzeba seksualna związana z energią specyficzną zostanie zrealizowana, jeżeli zajdą odpowiednie warunki. Wydatkowanie energii specyficznej związanej ze strukturami neurofizjologicznymi, kontrolowane jest przez wrodzony mechanizm wyzwalający. Oddziaływanie potrzeby wytwarza motyw seksualny, tak, jak to zostało przedstawione powyżej, co powoduje, że osobnik podejmuje aktywność zwaną zachowaniem poszukującym, Jej celem jest odnalezienie takiej sytuacji, która odblokowuje wrodzony mechanizm wyzwalający i uwalnia specyficzną energię. To uwolnienie energii wyraża się działaniem, które prowadzi do zaspokojenia potrzeby. Zachowania poszukujące kończą się w chwili natrafienia na bodziec kluczowy – specyficzny. Może to być partner posiadający zestaw określonych cech. W prawidłowych warunkach wrodzony mechanizm wyzwalający człowieka kontroluje gatunkową prawidłowość bodźca specyficznego, płeć i odpowiedni stopień rozwoju płciowego partnera. Poza tym kolejnym etapem kontroli są bardziej szczegółowe cechy osobnicze, związane z rozmaitymi preferencjami. Faza zalotów łączy się z aktywnością bezpośrednio poprzedzającą właściwe zachowania konsumacyjne, i polega na wymianie informacji motorycznych, mimicznych, pantomimicznych i werbalnych. Oprócz sygnałów działających powszechnie typu prezentacyjnego, występują też sygnały osobnicze, nabyte na drodze warunkowania odruchowego. Garnitur sygnałów niosących informację seksualną można podzielić na cztery klasy:

1) mniej lub bardziej powszechnie skuteczne bodźce kluczowe,

2) zinduwidualizowane bodźce wyuczone poprzez imprinting, rozumiany jako szybkie i bardzo trwałe uczenie się w sytuacjach silnie obciążonych ładunkiem emocjonalnym,

3) zindywidualizowane bodźce wyuczone poprzez wielokrotnie powtarzający się związek czasowy,

4) kulturowo uwarunkowane bodźce o regionalnym zasięgu działania.

W następstwie zadziałania jednego, a najczęściej zespołu bodźców kluczowych, dochodzi do uwolnienia energii specyficznej i przejścia do zachowania spełniającego, konsumacyjnego. Z reguły jest to stosunek płciowy. Konsumacyjne zachowanie seksualne człowieka pozostaje pod kontrolą intelektualną i uczuciową, powiązaną z wpływem kultury i rozwojem osobniczym. Zależność kontroli zachowania spełniającego powiązana jest z funkcjonującym w danej kulturze systemem wartości i modelem zachowania.