W naukach społecznych, w tym między innymi pedagogice, psychologii i seksuologii, szczególne miejsce przypada pojęciu normy psychicznej. Pojęcie to ma za zadanie pomagać w różnicowaniu między tym, co prawidłowe, od tego co nieprawidłowe – patologiczne. Najczęściej norma służy celom klasyfikacyjnym i selekcyjnym, i jest elementem różnicującym, występującym we wszelkiej formie procesu diagnostycznego. Pojęcie to umożliwia wyodrębnianie jednostek ze społeczeństwa, które z takich, czy innych powodów nie są zaliczane do grupy osób prawidłowo funkcjonujących. Osoby takie określić można mianem dewiantów, czyli jednostek odchylających się od przyjętej w danym społeczeństwie koncepcji normy psychicznej. Celom tym służy protodiagnoza oraz diagnoza kliniczna (Brzeziński, Kowalik, 1991). Stwierdzenie, że dana osoba reprezentuje patologię psychiczną, wymaga jednak wcześniejszego określenia normy psychicznej. Pojęcie normy oraz normalności, jest wieloznaczne, i różnie bywa rozumiane. J. Czabała (Czabała, Sęk, 2000), wskazuje, że do pojęcia normalności można podejść na trzy główne sposoby:
– normalność jako powszechność, masowość, częstość występowania w danej populacji,
– normalność jako zgodność z oczekiwaniami, konwencją, wzorami zachowań właściwymi dla danej populacji,
– normalność jako zgodność z normami obowiązującymi w danej populacji.
Elementem nieodłącznym konstruowania normy psychicznej jest opisywanie zaburzeń poprzez pryzmat zachowań społecznych jednostki, stąd najczęściej normalność psychiczna jest odnoszona do norm społecznych. Odstępstwo w funkcjonowaniu od oczekiwań społecznych w aspekcie trzech, wyżej wymienionych sposobów rozumienia normalności, nazwane zostaje patologią.
Pojęcie normy jest pojęciem wieloznacznym, ale jednocześnie jednym z najważniejszych w naukach społecznych (Świrydowicz, 1985). Według W. Sanockiego pojęcie normy w psychologii pełni dwie funkcje: 1) stanowi jawny lub ukryty, ale zawsze nieodzowny składnik każdej definicji, i 2) jest również jawnym lub ukrytym oraz niezbędnym „standardem” organizującym cały ciąg postępowania diagnostyczno-korekcyjnego. Pojęcie normy stanowi zatem jedno z podstawowych ogniw teorii i praktyki psychologii (Sanocki, 1978). A oto kilka znaczeń terminu „norma” w psychologii. E. Siristova uważa, że norma jest rozumiana jako: a) zdrowie psychiczne, b) optymalny stan, model, c) ciągły proces samorealizacji. Za najbardziej trafny dla psychologii uważa ta autorka trzeci ze wskazanych sposobów. Stwarza on bowiem według jej zdania możliwości właściwego rozpoznania i skutecznego leczenia (Świrydowicz, 1985). D. Offer i M. Subshin wyróżnili cztery pojęcia normy: 1) zdrowia psychicznego, 2) utopii lub idealnego wzorca, 3) przeciętnej, 4) ciągłego procesu samorealizacji.
J. Ekel w „Małym Słowniku Psychologicznym” pod hasłem „norma psychiczna” (s. 87) podaje: „Norma psychiczna – stan jakościowy i ilościowy poszczególnych cech psychicznych i ich zespołów (na przykład temperamentu, charakteru inteligencji, sfery emocjonalnej, motywacyjnej i tym podobne) oraz zachowania: a. mieszczący się w pewnych granicach wokół stanu najczęściej występującego w danej populacji, w danym społeczeństwie […] lub bardzo dobrze służący funkcjonowaniu i rozwojowi danej jednostki, jej przystosowaniu do warunków środowiska”. Należy wskazać, że przytoczone definicje są do siebie podobne, oraz, że posługują się w wyjaśnianiu pojęcia normy terminami wieloznacznymi, na przykład zdrowie psychiczne, samorealizacja, i tak dalej. Wyjaśnia to uwagę, że pojęcie normy jest trudno definiowalne i trudno jest uniknąć nieścisłości i wieloznaczności.
Definicje normy określają kategorie ontolologiczne albo kryteria, dzięki którym ma być możliwe odróżnienie osób normalnych od nienormalnych. Przykładem pierwszego podejścia do tej problematyki jest koncepcja W. Sanockiego, który wyróżnił trzy kategorie pojęcia normy: normę w sensie statystycznym, społeczno-klinicznym oraz teoretycznym. Ujęcie statystyczne zwraca uwagę na aspekty metodologiczne, społeczno-kliniczne na aspekty praktyczne a teoretyczne na „teoretyczną treść normy”. Pojęcie statystyczne przyjmuje normę jako przeciętną, ujęcie społeczno-kliniczne rozumie normę jako zdrowie psychiczne, a teoretyczne dotyczy przypisywania normie znaczenia modelu – idealnego wzorca, czy ciągłego procesu samorealizacji.
Przykładem rozumienia normy przez wyodrębnienie kryteriów pozwalających odróżnić ludzi mieszczących się w normie od osób ją przekraczających jest koncepcja S. Jourarda, który w swojej definicji wskazuje na następujące kryteria:
– umiejętność zaspokajania podstawowych potrzeb na drodze społecznie akceptowanych zachowań w sposób, który nie rodzi problemów osobowościowych,
– akceptowanie siebie,
– umiejętność poświęcania uwagi i myśli celom istotnym społecznie i problemom wykraczającym poza zaspokajanie potrzeb bezpieczeństwa, miłości czy posiadania określonej pozycji społecznej (Świrydowicz, 1985).
Przyglądając się takiemu ujęciu normy można zauważyć, że wymienione kryteria traktuje się jako definicję normy. Różni autorzy podają bardzo zróżnicowane liczby i rodzaje kryteriów, ale ujmując całościowo te koncepcje można zestawy kryteriów podzielić na dwa grupy. Pierwszą grupę stanowią kryteria formułowane w oparciu o przyjmowaną teorię psychologiczną. Przykładami tego rodzaju podejścia są kryteria sformułowane przez A. Maslowa – zdolność do samorealizacji czy C. Rogersa – zdolność do asymilowania napływających nowych doświadczeń przez dobrze zintegrowany obraz własnej osoby. Drugą grupę stanowią kryteria sformułowane w oparciu o same tylko zestawy już istniejących kryteriów. Przykładem niech tu będzie koncepcja H. Michalskiej, która wskazała następujące kryteria normalności:
– przystosowanie się do środowiska,
– poprawna percepcja rzeczywistości,
– dojrzałość psychiczna i prawidłowy rozwój psychiczny,
– zadowolenie i poczucie szczęścia,
– odporność na konflikty, napięcia i niepokoje,
– równowaga, harmonia i integracja funkcji psychicznych.
Autorzy propagujący typ określania normalności tak jak to przedstawiono powyżej, argumentują, że tego rodzaju próby są bardziej zadowalającym rozwiązaniem niż podawanie definicji wymagającej syntetycznego ujęcia, które to ujęcie nie jest w stanie uwzględnić całej złożoności zjawiska, jakim jest zdrowie psychiczne.
Innym sposobem na poradzenie sobie z trudnościami w definiowaniu normy psychicznej są próby określania jedynie patologii. Wtedy norma jawi się jako zwykłe przeciwieństwo patologii. J. Neale, G. Davidson i D. Haaga (Czabała, Sęk, 2000), proponują, że patologię można odróżnić od normy za pomocą następujących kryteriów:
– wskaźniki statystyczne,
– zachowania niespodziewane,
– naruszanie norm,
– poczucie subiektywnego dyskomfortu,
– niesprawność.
Wskaźniki statystyczne pozwalają za patologię uznać wszystkie osoby, wykraczające poza przedział wyników średnich (wyznaczanych najczęściej przez średnią i odchylenie statystyczne). Zachowania niespodziewane to działania odmienne od typowych reakcji na daną sytuację. Naruszanie norm oznacza zachowania odmienne od przyjętych w danej społeczności zasad funkcjonowania w określonej sytuacji. Poczucie subiektywnego dyskomfortu określa patologię w kontekście stanów, czy zachowań wywołujących bardzo duże poczucie cierpienia i nieszczęścia. Niesprawność wreszcie, według tych autorów, będzie definiować patologię, gdy dane zachowania czy stany, prowadzą do niepełnej sprawności i niemożności realizowania określonych form działalności ludzkiej.
Innym sposobem na określanie normy psychicznej, jest formułowanie pozytywnego opisu zdrowia psychicznego, jako pojęcia nadrzędnego i porządkującego kwestię normalności. Przykładem takiego podejścia jest salutogenetyczna koncepcja A. Antonovsky’ego (Antonovsky, 1995). Pojęciem kluczowym tej koncepcji jest poczucie koherencji. Jest to rodzaj orientacji życiowej, polegający na spostrzeganiu świata jako zrozumiałego, sterowalnego oraz mającego sens i wobec tego wartego podejmowania wysiłku i inwestowania emocjonalnego w życie. Taki sposób ujmowania orientacji życiowej sprzyja lepszemu radzeniu sobie z realizacją zadań życiowych, z procesem zaspokajania potrzeb psychicznych oraz stosowaniem adekwatnych mechanizmów radzenia sobie z trudnościami. Przy takim spojrzeniu na zdrowie normą psychiczną staje się poczucie koherencji i konsekwencje zeń wynikające.
W ujmowaniu tematyki normy psychicznej coraz częściej daje się zauważyć tendencję do pragmatycznego, wręcz roboczego stosunku do tego pojęcia. Stąd w naukach społecznych silniej obecnie akcentuje się różnego typu klasyfikacje zaburzeń, które pozwalają na stosunkowo precyzyjne oddzielanie jednostek normalnych od patologicznych. W 1992 roku Światowa Organizacja Zdrowia wydała już dziesiątą rewizję Międzynarodowej klasyfikacji chorób i problemów zdrowotnych. Jej piąty rozdział to Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania (Pużyński, Wciórka, 1997). ICD – 10 jest swego rodzaju inwentarzem zaburzeń psychicznych i mimo pewnych kontrowersji definicyjnych niektórych jednostek chorobowych, propagowany jest przez Światową Organizację Zdrowia. Innym przykładem, powszechnie znanego podziału zaburzeń, jest wydawany przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, i periodycznie uaktualniany, Podręcznik diagnostyczny i statystyczny zaburzeń psychicznych DSM. Obecnie obowiązuje piąte wydanie pod skrótem DSM – IV. Można przyjąć, że zarówno ICD – 10, oraz DSM – IV, są narzędziami klasyfikacyjnymi zaburzeń, zatem definiują obszar patologii, co pozwala na orientację, co jest normalne, a co nie w psychice.