Identyfikacja płciowa i podejmowanie roli płciowej.
Rozwój psychoseksualny łączy się ściśle z uwarunkowaniami i prawidłowościami ogólnego rozwoju psychofizycznego człowieka, który zawiera w sobie podstawowy element – rozwój i kształtowanie się płci, oraz konsekwencje tej determinanty dla całego życia ludzkiego. Płeć (sexus), to zespół cech organizmu znamionujących i warunkujący zdolność do wytwarzania komórek rozrodczych, czyli gamet żeńskich (komórek jajowych) lub męskich (plemników), a także zespól cech umożliwiających zaplemnienie i wychowanie potomstwa (Mięsowicz, 1998). Płeć to kategoria rozróżniająca w obrębie gatunku organizmy żeńskie, wytwarzające komórki jajowe, od organizmów męskich, wytwarzających plemniki (Imieliński, 1985a, 1985b). W tym podziale znaczenie mają pierwszorzędowe cechy płciowe – odrębność gonad (żeńskie jajniki, męskie jądra), drugorzędowe cechy płciowe – odrębność dróg płciowych i narządów kopulacyjnych, oraz trzeciorzędowe cechy płciowe – odmienność postaci, wyglądu (wielkość, kształt, uwłosienie, i tym podobne). Występowanie w obrębie jednego gatunku dwóch płci, które różnią się od siebie morfologicznie i fizjologicznie, określane jest terminem dymorfizmu płciowego. Podział na dwie płci wpływa na wygląd, zachowanie, a nawet skład chemiczny. Należy jednak wspomnieć, ze procesy różnicujące rozwój organizmów rozdzielnopłciowych w kierunku żeńskim lub męskim są bardzo skomplikowane, stąd pochodzenie płciowości pozostaje jednym z najtrudniejszych problemów biologii i embriologii (Mięsowicz, 1998). Współcześnie już wiadomo, że płeć jest pojęciem złożonym, na które składają się różne składowe. Wyróżnić można:
– płeć chromosomową (genotypową), określaną obecnością dwóch chromosomów płciowych (XY, XX),
– płeć gonadalną, związaną z obecnością gonad (jąder lub jajników),
– płeć hormonalną, łączącą się z czynnościami wewnątrzwydzielniczymi jąder lub jajników,
– płeć gonadoforyczną, związaną z wewnętrznymi narządami płciowymi, drogami rozrodczymi rozwijającymi się z przewodów gonad (przewody Wolffa u mężczyzn, przewody Müllera u kobiet),
– płeć narządów płciowych zewnętrznych, określaną przez obecność prącia i moszny, lub sromu,
– płeć socjalną (metrykalną), ustalaną na podstawie narządów płciowych zewnętrznych,
– płeć fenotypową, określaną przez wygląd zewnętrzny dojrzałego człowieka,
– płeć psychiczną, polegającą na identyfikowaniu się człowieka z daną płcią. Jest to poczucie przynależności do jednej z płci.
Rozwój psychoseksualny, oprócz elementu kształtowania się płci, nie stanowi wyodrębnionej postaci, lecz jest integralną częścią szerszego, ogólnego procesu rozwoju w cyklu życia. Zdecydowana większość autorów mówi o fazowym przebiegu rozwoju psychoseksualnego, gdzie kolejne etapy nakładają się na siebie, jeden na drugim, aż do momentu wykształcenia podstawowych struktur, niezbędnych do efektywnego funkcjonowania w środowisku ludzkim (Łapińska, Żebrowska, 1977; Beisert, 1991; Obuchowska, Jaczewski, 1992; Kielar-Turska, 2000). Początek rozwoju psychoseksualnego przypada na trzy pierwsze lata życia, kiedy tworzy się matryca relacji ze światem, w tym relacji seksualnych (Beisert, 1991, Kernberg, 1998; Johnson, 1998), wtedy też zachodzą bardzo ważne dla przyszłego życia płciowego procesy identyfikacji płciowej oraz podejmowania roli płciowej. Cały okres wczesnego dzieciństwa obfituje w sytuacje, kiedy dziecko ma kontakt z sytuacjami oraz przekazywanymi informacjami, dotyczącymi wiedzy na temat kategorii płci, relacji interpersonalnych dziewczynka – chłopiec, kobieta – mężczyzna (matka – ojciec), społecznych nakazów i zakazów w obrębie życia seksualnego (normy społeczne, tabu seksualne), i tym podobne (Trawińska, 1984). Z tych początkowo fragmentarycznych i okazjonalnych doświadczeń, jednostka buduje wewnętrzny obraz bycia przedstawicielem określonej płci, co rozpoczyna proces tożsamości płciowej i dalsze konsekwencje w funkcjonowaniu dziecka w codziennych sytuacjach (Miluska, 1996). W procesie tym zachodzą na siebie i współuczestniczą takie zjawiska jak:
– identyfikowanie się, czyli wzajemne zależności między więzią a separacją,
– uczenie się, czyli związki presji a wyborów,
– procesy poznawcze z rozwojem wiedzy o płci jako kategorii i rozwojem wiedzy o stereotypach płci.
Szczególne zadanie w rozwijaniu się tożsamości żeńskiej lub męskiej przypada procesom wychowawczym środowiska rodzinnego i w szerszym kontekście także otoczenia społecznego. Współczesne ujęcie wychowania w kontekście pedagogicznym precyzuje warunki, jakie sprzyjają prawidłowemu przejściu przez te złożone relacje indywidualno-środowiskowe, których efektem ma być ostatecznie osoba o jasnej tożsamości swojej płci i satysfakcjonujących strategiach ekspresji swojej płciowości.
W tym miejscu zostaną przedstawione pokrótce główne elementy procesu wychowawczego, łączące się z rozwojem psychoseksualnym, a następnie szerzej omówiona zostanie faza rozwoju we wczesnej dorosłości, co jest bezpośrednim przedmiotem zainteresowania w niniejszej pracy.
Jak już wspomniano wyżej, podstawowym elementem kształtującym rozwój psychoseksualny jest proces identyfikacji płciowej. Pojęcie identyfikacji dotyczy procesu przyswajania przez dziecko wartości, ideałów, ról, norm, które spostrzega ono u innej ważnej osoby, która staje się w ten sposób modelem. Z reguły jest to rodzic tej samej płci. Identyfikacja zawiera w sobie także pragnienie posiadania cech charakterystycznych modela, przekonanie o ich przyswojeniu oraz uzyskanie podobieństwa zachowań. Dziecko nabywa w trakcie identyfikacji poczucie świadomości własnej płci, czyli rozwija własną tożsamość płciową, oraz rozbudowuje obszar podejmowania zachowań zgodnych z własną płcią (Gagnon, Simon, 1977; Hurlock, 1985). Sam Z. Freud, którego koncepcja stanowić może podstawę analizy procesu identyfikacji, używał tego pojęcia na dwa sposoby. Jeśli identyfikacja wywodzi się z silnej instrumentalnej i emocjonalnej więzi z osobą modelującą, to wtedy oznaczyć ją można jako anaklityczną, albo identyfikacja może być paradoksalnym efektem lęku przed karą ze strony modela. Wtedy ma się do czynienia z pojęciem identyfikacji agresywnej lub obronnej (Freud, 1992/1935; Miluska, 1996). Wraz z identyfikacją zachodzi proces separacji, czyli wyodrębnienia od innych osób oraz od drugiej płci, ponieważ niezbędne jest, aby dziecko komunikowało się jednocześnie z przedstawicielami obu płci. W paradygmacie life – span, wzajemne powiązania między identyfikacją a separacją odnaleść można przede wszystkim w koncepcji E. Eriksona (Erikson, 1959, 1968; 1982, 1997), a także w ramach teorii „relacji z obiektem”, gdzie dokładnie opisano, w jaki sposób dziecko obiektywizuje swoje poczucie „ja”, oraz jak spostrzega inne obiekty i relacje (Mahler i inni, 1975). Plan rozwoju rozpoczyna się tu od całkowitego „wtopienia się” w obiekt macierzyński, do etapu separacji, dyferencjacji i indywiduacji. Wtedy także rozpoczyna się budowanie oddzielnej tożsamości u dziewczynek i chłopców. Męska osobowość w połączeniu z atrybutami mężczyzny rozwija się podczas separowania od osoby różnej biologicznie i psychicznie (najczęściej matki), natomiast dziewczynki separują się bardziej od kogoś, kim dziewczynka stanie się w przyszłości. Jednak obraz niejako kontynuacji roli, stanowi tu pewien problem, stąd w efekcie wykreowanie tożsamości kobiecej mniej polega na zerwaniu związku z matką, tak, jak to bywa u chłopców. Doniosłą rolę w budowaniu tożsamości dziewczynki odgrywa ojciec, który w emocjonalnym związku, zachęca ją do stereotypowych zachowań kobiecych, podczas interakcji z nim. Jest to Edypalna relacja ojciec – córka, która utrwala zachowania charakterystyczne dla kobiecości. Ostatecznie więc różnica w budowaniu tożsamości przez chłopców i dziewczynki, wyraża się w tym, że dziewczynki stale doświadczają siebie, jako kogoś stale związanego z inną osobą, bez ustanawiania barier wyraźnej separacji, natomiast chłopcy zmuszeni niejako są do podkreślania granic i separowania się.
Innym, bardzo istotnym elementem rozwoju psychoseksualnego, jest koncepcja uczenia się społecznego i poznawczo-społecznego. Występują tu procesy kształtowania typowości płciowej, czyli behawioralnego aspektu tożsamości pod postacią ról płciowych. Trening społeczny jest tu elementem najważniejszym, podczas którego zachodzi dychotomizacja płci, i w ramach którego w trakcie całego dzieciństwa, za pomocą systemu kar i nagród, wzmacnia się zachowania pożądane, a hamuje zachowania niepożądane. Ważny tu jest kontekst kulturowy, realizowany przez rodziców pod postacią budowania typowego wizerunku chłopca lub dziewczynki. Jest to proces socjalizacji.
Aktywność poznawcza własna dziecka też jest istotnym elementem rozwoju psychoseksualnego. Kluczowym tutaj pojęciem wydaje się poczucie stałości płci L. Kohlberga (Kohlberg, 1976; Miluska, 1996). Autor ten uważa, że bardzo ważny udział w rozwoju właściwości płciowych, pełnią procesy dziecięcej organizacji poznawczej świata społecznego wokół dymensji ról płciowych. Rozumienie stałości własnej płci jest koniecznym warunkiem przyswojenia stereotypowych cech i zachowań. Jest to realizowane za pomocą pięciu mechanizmów. Są to:
– asymilacja, czyli tendencja do reagowania w stosunku do nowych form aktywności i zainteresowań w sposób zgodny ze starymi sposobami reagowania,
– zgodność sądów ewaluatywnych z tożsamością płciową, czyli dla dziecka jest typowe, że wysoko wartościuje wszystko, co go dotyczy i dlatego poszukuje i ceni cechy oraz aktywność reprezentatywną dla swojej płci,
– tendencja do przypisywania stereotypom płciowym pozytywnych wartości,
– przekonanie o roli płciowej jako standardzie normatywnym, co wytwarza przekonanie, że konformizm jest moralnie uzasadniony, a dewiacja nie,
– identyfikacja, gdzie jest ona rezultatem procesu typizacji płciowej i tożsamości płciowej (Miluska, 1996).
Podczas rozwoju psychoseksualnego dzieci uczą się nie tylko rozróżniania kobiet i mężczyzn i siebie w tym obszarze, ale także identyfikować atrybuty wspólne dla każdej z płci, czyli stereotypy płciowe. Podstawowym tutaj pojęciem jest schemat płci, czyli zorganizowana struktura wiedzy o płci. W dziecku istnieje zgeneralizowana gotowość do kodowania i organizowania informacji, zgodnie z kulturowym wizerunkiem kobiecości i męskości, które istnieją w społeczeństwie, jako konkretne nazwy i funkcje, cechy osobowości, role oraz symbole. Tego typu sieć skojarzeń porządkuje otaczający świat społeczny, a co za tym idzie, zostaje przyswojona dla celów orientacyjnych.
Dla prawidłowego podjęcia roli płci konieczne jest zrealizowanie kolejnego zadania, jakim jest akceptacja płci. Zaakceptowanie siebie w roli kobiecej lub męskiej możliwe jest jednak tylko wówczas, jeśli rola ta odbierana jest jako atrakcyjna. Odpowiednia ilość modeli, oraz ich zróżnicowanie i adekwatne funkcjonowanie, sprzyja zaakceptowaniu siebie jako członka społeczności kobiet lub mężczyzn.
Jedną z ważniejszych ról w rozwoju psychoseksualnym pełnią wczesnodziecięce doświadczenia w domu i środowisku rówieśniczym. Rodzina to złożona struktura więzi i powiązań, gdzie zachodzą wszystkie wcześniej analizowane procesy tworzenia tożsamości płciowej. Z pewnością też w rodzinie jednostka zapoznana zostaje ze zjawiskiem tabu seksualnego. Tabu seksualne oznacza zakaz zajmowania się dziedziną życia seksualnego (Beisert, 1991). Tabu w rodzinie może być konstruowane szeroko, wykluczając udział dziecka z większości sytuacji, mogących aktywizować sferę życia płciowego, i tedy będzie to budowanie modelu rygorystycznego (restrykcyjnego), albo, tabu może być konstruowane wąsko, ingerując jedynie w sytuacje, które kolidowałyby z dobrem wartości intymności innych osób. Ten drugi sposób realizowania tabu seksualnego jest określany jako liberalny lub permisywny. Badania oraz wypowiedzi różnych autorów pokazują, że zdecydowanie korzystniejszym rozwiązaniem dla rozwoju psychoseksualnego młodego człowieka jest tabu liberalne (Kozakiewicz, 1984a, 1984b; Beisert, 1991; Izdebski, 1992). Innym elementem współtworzącym proces rozwoju psychoseksualnego, są zabawy erotyczne, w trakcie których dochodzi do ważnych ustanowień relacji między płciami oraz w obrębie tej samej płci. Tutaj, poprzez konfrontację z rówieśnikami, dziecko weryfikuje informacje wyniesione z domu rodzinnego, oraz może eksplorować doznania natury erotycznej. Rówieśnicy poszerzają wyraźnie spektrum możliwych pomysłów i opcji, a co za tym idzie, dochodzi do intensyfikacji zainteresowań erotycznych. W procesie wychowawczym lepszym rozwiązaniem wydaje się tu być pewne sterowanie tym procesem, mającym na celu ochronę przed doznaniami traumatyzującymi, niż tylko blokowanie możliwości ekspresji zainteresowań seksualnych dziecka.

Dariusz Skowroński © wszelkie prawa zastrzeżone
Zgodnie z prawami własności intelektualnej autor udziela zgody na cytowanie pod warunkiem pełnej adnotacji o źródle.